In mid-June, the Polish Institute of Culture & Research at Orchard Lake (PICROL) hosted a three-day program in honor of the Polish American veterans laid to rest at Holy Sepulchre cemetery, Southfield, Michigan. In attendance were representatives of Polonia from across the USA and Canada, current and retired members of the Polish and American Armed Forces, government and religious officials, as well as PMA Historian and Director Emeritus Jan Lorys.

Guests gathered at the gravesites of 59 Polish and Polish American veterans on June 17, 2023 for the dedication of a new monument and individual tombstones, marking their service and heroism. Of those buried, 52 men were veterans of World War I, who served under General Jozef Haller in the Polish Army in France. These servicemen were often referred to by the color of their French issued Horizon bleu uniforms – the Blue Army, and popularly in Polish as Hallerczycy, or Haller’s Army men.

Decades in the making, the project was the initiative of PMA Life Member and passionate researcher Henrietta Nowakowska of Detroit. With parents who were a Hallerczyk and an active member of the local Polish Army Veterans Association of America (PAVA) Ladies Auxiliary, Mrs. Nowakowska took on the crusade to identify those who were buried there and to restore the gravesites. With early support of PICROL (at that time, the Polish Mission) and Poland’s Institute of National Remembrance, which sponsored the monument and tombstones, she also worked with the Detroit Archdiocese, PAVA headquarters in New York, and the PMA.

As the PMA Archives holds a significant number of original documents from the Haller’s Army Recruitment Papers, an integral part of the Polish National Department Collection, Archivists Halina Misterka and Teresa Sromek search the papers on behalf of Mrs. Nowakowska during the height of the pandemic. The PMA was able to provide numerous scans of these documents, which helped to better identify some of the late heroes.

The program opened on June 16, with the debut of a short documentary about the project, The Voice of the Graves - Głos Grobów, prepared by Dr. Alicja Karlic of the Polish Media Center at PICROL. The film, which features Halina Misterka discussing the research done at the PMA, is now available online: YT video. It was followed by a lecture by Jan Lorys on the history of the Blue Army. The weekend concluded with Sunday mass at Sweetest Heart of Mary Church, Detroit. The program, with participant interviews including with Jan Lorys, was documented by Piotr Orłowski and Eugeniusz Jarząbek for the TVP Polonia series, Przystanek Ameryka; “Kwatera weteranów Błękitnej Armii” can be viewed at YT video. The PMA was honored to assist Mrs. Nowakowska with her research and to provide support for this historically significant project.

Jan Lorys

* * *

W połowie czerwca Polski Instytut Kultury i Badań Naukowych w Orchard Lake (PICROL) był gospodarzem trzydniowego programu ku czci polskich weteranów amerykańskich pochowanych na cmentarzu Holy Sepulcher w Southfield w stanie Michigan. Obecni byli przedstawiciele Polonii z całych Stanów Zjednoczonych i Kanady, obecni i emerytowani członkowie Sił Zbrojnych RP i USA, urzędnicy państwowi i religijni, a także historyk i emerytowany dyrektor Muzeum Polskiego w Ameryce Jan Lorys.

Program rozpoczął się 16 czerwca debiutem krótkiego filmu dokumentalnego o projekcie Głos Grobów, przygotowanego przez dr Alicję Karlic z Centrum Mediów Polskich PICROL. Film, w którym archiwistka Halina Misterka omawia badania prowadzone w MPA, jest już dostępny online: Głos Grobów YT Video Następnie odbył się wykład Jana Lorysia na temat historii Błękitnej Armii.
Goście zgromadzili się w sobotę, 17 czerwca 2023 r. przy grobach 59-ciu polskich i polonijnych weteranów amerykańskich aby poświęcić nowe pomniki i poszczególne nagrobki, upamiętniające ich służbę i bohaterstwo. Pośród pochowanych, 52 mężczyzn to weterani I wojny światowej, którzy służyli pod dowództwem generała Józefa Hallera w Wojsku Polskim we Francji. Żołnierze ci byli często określani kolorem ich francuskich mundurów Horizon bleu – Błękitnej Armii, a popularnie w języku polskim jako Hallerczycy, czyli żołnierze Armii Hallera.

Powstający od dziesięcioleci projekt był inicjatywą członkini wieczystej (PMA Life Member) i pasjonatki badań Henrietty Nowakowskiej z Detroit. Ze względu na powiązania rodzinne, t.j., ojca Hallerczyka oraz matkę, aktywną członkinię miejscowego Stowarzyszenia Weteranów Armii Polskiej w Ameryce (PAVA) Korpusu Pomoczniczego, pani Nowakowska podjęła krucjatę mającą na celu zidentyfikowanie pochowanych i odrestaurowanie grobów. Przy wczesnym wsparciu PICROL (wówczas Polskiej Misji) i IPN, który ufundował pomnik i nagrobki, współpracowała także z Archidiecezją Detroit, centralą PAVA w Nowym Jorku i MPA.
Ponieważ w Archiwum MPA znajduje się znaczna liczba oryginalnych dokumentów z Akt Rekrutacyjnych Armii Hallera, stanowiących integralną część Zbiorów Oddziału Narodowego RP, archiwistki Halina Misterka i Teresa Sromek przeszukują dokumenty w imieniu pani Nowakowskiej w szczytowym okresie pandemii. PMA było w stanie dostarczyć liczne skany tych dokumentów, które pomogły lepiej zidentyfikować niektórych zmarłych bohaterów.
Program, z wywiadami z uczestnikami m.in. z Janem Lorysiem, został udokumentowany przez Piotra Orłowskiego i Eugeniusza Jarząbka dla serialu TVP Polonia Przystanek Ameryka; „Kwaterę weteranów Błękitnej Armii” można obejrzeć pod adresem: YT Video.
MPA miało zaszczyt pomagać pani Nowakowskiej w jej badaniach i wspierać ten historycznie znaczący projekt.

Jan Lorys / tłum. Daniela Wojas

Photos courtesy of Eugeniusz Jarząbek